Położenie i krótka charakterystyka gminy

Stare Miasto jest usytuowane we wschodniej części województwa wielkopolskiego, w powiecie konińskim. Miejscowość Stare Miasto położona jest we wschodniej części gminy Stare Miasto. Na północy graniczy z dużym i dobrze zorganizowanym ośrodkiem miejskim – miastem Koninem. Położona jest w odległości 100 km od Poznania. Stare Miasto jest usytuowane przy węźle drogowym na skrzyżowaniu autostrady A-2 oraz drogi krajowej nr 25. Wieś Stare Miasto od północy graniczy z miejscowością Rumin, na wschodzie z Żychlinem, a od południa z Modłą. Stare Miasto zamieszkuje 2547 osób (stan na dzień 4 grudnia 2007). W miejscowości działalność prowadzi kilka podmiotów gospodarczych.

Gmina Stare Miasto istnieje od około 1864 roku. W parafialnych aktach Stanu Cywilnego są wzmianki wskazujące na to, że przed rokiem 1864 istniały samoistne gminy we wsiach: Stare Miasto, Żychlin i Krągola. Siedzibą gminy jest wieś  Stare Miasto. Stare Miasto była to dawna osada targowa z połowy XII wieku położona na skrzyżowaniu szlaków międzynarodowych wchodząca  w skład przedlokacyjnej konińskiej aglomeracji osadniczej. Prawdopodobnie był to początek miasta Konina, które później przeniosło się na północ w bezpieczniejsze miejsce dogodne dla celów obronnych. Nazwa Stare Miasto pojawiła się, gdy istniało już nowe miasto lokacyjne, dla odróżnienia obu osad. Argumentami świadczącymi o randze i funkcji Starego Miasta jest budowa w XIII wieku w nim późnoromańskiego kościoła, a także położenie na skrzyżowaniu szlaków  międzynarodowych.

Działania związane z opieką nad zabytkami stanowią ważną politykę rozwojową gminy. Program opieki nad zabytkami dotyczy sfery działań prorozwojowych, które mają na celu poprawę funkcjonowania materialnego dziedzictwa kulturowego, decydującego o zasobach i walorach gminy. Wykonywanie zadań w zakresie kultury i ochrony zabytków jest ustawowym zadaniem samorządów.

Stan zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków.

Najcenniejszym zabytkiem w gminie Stare Miasto jest kościół parafialny p.w. św. Ap. Piotra i Pawła.

Kościół  parafialny p.w. św. Ap. Piotra i Pawła, usytuowany jest w otwartej zabudowie, przy głównej drodze biegnącej przez wieś do Rychwała na prostokątnej parceli otoczonej murowanym parkanem. Kościół powstał w pierwszej połowie XIII wieku według tradycji z fundacji Piotra Dunina. Na przełomie XV/XVI wieku nastąpiła rozbudowa kościoła. W 1800 roku odrestaurowano kościół, a w roku 1907 roku nastąpiła rozbiórka cz. zachodniej i rozbudowa.

Z pierwotnego romańskiego kościoła z XIII w. zachowało się prezbiterium i część nawy z portalem romańskim (tympanon Ukrzyżowania).

Kościół  murowany z cegły, wewnętrznie tynkowany, kryty dachówką. W 1959 roku wykonano polichromie braci Drapiewskich. W 1981 roku wykonano remont zewnętrzny (naprawa więźby, nowe pokrycie dachu, rynny).

W latach 1981-86 kościół (część romańska), poddany został pracom remontowym (wymiana więźby dachowej, nowe pokrycie dachu dachówką, osuszenie murów, rozebranie przypory na osi prezbiterium od zachodu, skute częściowo tynki, renowacja portalu od południa., nowa posadzka ceramiczna, wymiana stolarki, odsłonięty zegar słoneczny, nowe polichromie). W 2008 została przeprowadzona renowacja portalu. Polichromia w części romańskiej autorstwa E. Niewiadomskiego wymaga prac ratunkowych.

Kościół Parafialny w Liścu Wielkim jest usytuowany w otwartej  zabudowie, w centralnej części wsi na parceli otoczonej murowanym parkanem. Od strony zachodniej widoczny budynek plebanii z ogrodem. Od strony północno – wschodniej bryła dzwonnicy przy parkanie. Kościół na cokole z cegły i kamienia, murowany, nietynkowany, z dekoracją tynkowaną detalu architektonicznego, wewnętrznie tynkowany w części dachu kryty dachówką karpiówką oraz blachą.

W latach 1979/80 został wykonany remont: pokrycie dachu dachówką oraz prace blacharskie. W roku 2007 zostały wykonane prace konserwatorskie i restauratorskie przy malowidłach ściennych części południowej łuku tęczowego. W 2008 roku założono nową posadzkę w prezbiterium w kościele parafialnym. 

Na terenie gminy do rejestru zabytków jest wpisany dom nr 12 w Posoce. Jest użytkowany dobrze, choć już wymaga systematycznych prac remontowych.

Pozostałe obiekty zabytkowe znajdują się w Żychlinie. Jest to zespół kościoła ewangelicko-reformowanego. Obiekty: kościół murowany z 1821 – 1822 roku, dzwonnica z 1788 roku, mauzoleum z 1840 roku.

Pałac Bronikowskich obecnie jest siedzibą szkoły średniej. Pałac powstał w 1820 roku staraniem Rafała Bronikowskiego. Rodzina Bronikowskich zarządzała dobrami do 1939 roku do wybuchu II wojny światowej. Pałac na planie prostokąta, murowany, piętrowy jest systematycznie remontowany (dach z pokryciem, stolarka okienna). W 2010 roku wokół pałacu położono nową nawierzchnię. We wrześniu 2010 roku, przy pałacu został odsłonięty pomnik Fryderyka Chopina w 200 rocznicę urodzin pianisty. Pomnik autorstwa Marcina Mielczarka przedstawia 19-letniego kompozytora siedzącego przed pałacem Bronikowskich. 

Na terenie gminy do rejestru zabytków wpisany jest park w Żychlinie użytkowany przez zespół Szkół Ekonomiczno-Usługowych. W 1997 roku rozpoczęto w parku prace rewaloryzacyjne; usunięto obumarłe drzewa, samosiewy i nadmiernie rozrastające się krzewy. Wprowadzono nowe nasadzenia drzew i krzewów ozdobnych. Uporządkowano teren wokół pałacu. W parku na wzgórzu znajdują się ślady dawnej lodowni.

W bardzo złym stanie znajdował się przed 2005 rokiem spichlerz w zespole folwarcznym. Obecnie, jest obiektem sakralnym po generalnym remoncie, znajduje się w nim Parafia Matki Bożej z Guadalupe.

Cmentarze gminne są materialnym śladem wielokulturowości zamieszkujących miasto wyznawców religii rzymsko-katolickiej i ewangelickiej. Do rejestru zabytków wpisane są trzy cmentarze: cmentarz kalwiński w Żychlinie, cmentarz choleryczny i nieczynny cmentarz katolicki w Starym Mieście. Cmentarz kalwiński zachowany w pierwotnych granicach wyznaczonych murowanym ogrodzeniem, z licznie zachowanymi XIX-wiecznymi nagrobkami i płytami w dobrym stanie. Cmentarz choleryczny jest zaniedbany i konieczne są prace związane z uporządkowaniem terenu. Na cmentarzu w Starym Mieście (w 2007 r.) została uporządkowana zieleń, usunięto zagrażające bezpieczeństwu drzewa, samosiewy i rozrastające się krzewy, (zgodnie z ustaleniami z Konserwatorem Zabytków). Ustawiono i naprawiono zniszczone, zaniedbane nagrobki. Dzięki pracy i zaangażowaniu wielu osób powoli i konsekwentnie zostaje realizowany jeden z celów i założeń programu jakim jest kształtowanie postaw promujących działania chroniące zabytki, odczytywane jako źródło tożsamości, wiedzy z przeszłości i tradycji.

Prowadzenie jakichkolwiek prac remontowych i konserwatorskich przy obiektach wpisanych do rejestru zbytków wymaga uzyskania pozwolenia Urzędu Ochrony Zabytków.